Հունիսի 26-ը՝ Թմրանյութերի չարաշահման և ապօրինի շրջանառության դեմ պայքարի միջազգային օր

Հունիսի 26-ը ամբողջ աշխարհում նշվում է որպես Թմրանյութերի չարաշահման և ապօրինի շրջանառության դեմ պայքարի միջազգային օր։ Թմրամիջոցների օգտագործման խնդիրը այսօր առավել քան երբևէ արդիական է։ Այս օրը նպատակ ունի ևս մեկ անգամ մասնագիտական ուշադրություն հրավիրելու խնդրի լրջության վրա, հիշեցնելու հանրությանը թմրամոլության կործանարար վտանգների ու անդառնալի հետևանքների մասին, ինչպես նաև առաջարկելու հնարավոր լուծումներ՝ հիմնախնդրի սրությունը մեղմելու ուղղությամբ։

Թմրանյութերի օգտագործումը կարող է առաջացնել արատավոր շղթայական ռեակցիա, որը ներառում է ոչ միայն օգտագործող անհատին, այլև նրա մերձավորներին, ընկերներին և գործընկերներին։ Ինչպես հայտնի է, այն ծայրահեղ բացասական ազդեցություն է ունենում մարդու հոգեկան և ֆիզիկական առողջության վրա։ Այս ազդեցությունն առավել կործանարար է պատանեկան տարիքում, ինչի հետևանքով անհրաժեշտ է շարունակաբար ներդնել և ընդլայնել արդյունավետ կանխարգելիչ միջոցառումներ՝ երիտասարդներին այս սպառնալիքից պաշտպանելու նպատակով։

Միջազգային միտումներ և մտահոգիչ զարգացումներ

Հետպանդեմիկ աշխարհում արձանագրվող միտումները խիստ մտահոգիչ են։ ՄԱԿ-ի տվյալներով՝ որոշ թմրանյութերի արտադրությունը հասել է ռեկորդային մակարդակի, ամֆետամինի և մեթամֆետամինի առգրավման ծավալները զգալիորեն աճել են։ Ավելացել է նաև դրանց ներթափանցումը նոր տարածաշրջաններ, այդ թվում՝ Հայաստան։

Ըստ միջազգային վիճակագրության՝ աշխարհում 15-64 տարեկան բնակչության 5.6%-ը՝ շուրջ 284 միլիոն մարդ, վերջին մեկ տարվա ընթացքում գոնե մեկ անգամ օգտագործել է թմրանյութ։ Օգտագործման տեսակետից առավել տարածված են՝

• Կաննաբինոիդները՝ 61%
• Ափիոնատիպ նյութերը՝ 18%
• Ամֆետամինը՝ 10%
• Կոկաինը և էքստազին՝ 6% յուրաքանչյուրից

Ներարկման եղանակով օգտագործողներ՝ մոտ 11.2 միլիոն մարդ, որոնցից՝

• յուրաքանչյուր ութերորդը վարակված է ՄԻԱՎ-ով,
• գրեթե կեսը՝ հեպատիտ Ց-ով,
• մոտ 1.1 միլիոնը՝ միաժամանակ և՛ ՄԻԱՎ-ով, և՛ հեպատիտ Ց-ով։

Հատկապես մտահոգիչ է սինթետիկ օփիոիդների ապօրինի շրջանառությունը, որն արդեն հանգեցրել է համաճարակի Հյուսիսային Ամերիկայում։ Մասնավորապես՝

• Ֆենտանիլը կազմում է օրական առգրավվող դեղաչափերի 90%-ը,
• Այն պատճառ է հանդիսանում տարեկան շուրջ 69,000 մահվան՝ գերդոզավորման հետևանքով՝ ԱՄՆ-ում և Կանադայում։

Նմանատիպ իրավիճակ է նաև մեթամֆետամինի մասով։ Այս թմրանյութի ապօրինի շրջանառության աշխարհագրությունը ընդլայնվել է՝ ընդգրկելով 117 երկիր, մինչդեռ նախկինում այն կազմել էր 84:

Սեռային անհավասարություն՝ որպես թյուր պատկերացում

Տարածված կարծիքն այն է, որ թմրամիջոցների օգտագործումը հիմնականում վերաբերում է տղամարդկանց։ Սակայն ըստ միջազգային տվյալների՝

• Կանայք կազմում են ոչ բժշկական նպատակներով օգտագործողների ավելի քան 40%-ը,
• Ամֆետամինային խթանիչների օգտագործողների գրեթե կեսը կանայք են։

Հայաստանի պատկերը

2023 թ․ ՀՀ-ում՝

• «Թմրամոլություն» ախտորոշմամբ առաջին անգամ գրանցվել է 244 հիվանդ, ինչը 100.000 բնակչի հաշվով կազմում է 8.2։
  • 141-ը՝ 28–49 տարեկան,
  • 54-ը՝ 50–64 տարեկան,
  • 41-ը՝ 19–27 տարեկան։
• Տարվա վերջում թմրանյութերի օգտագործումից առաջացած հոգեկան և վարքային խանգարումներով դիսպանսեր հսկողության տակ են գտնվել 7346 մարդ,

որոնցից 4020-ը՝ 28–49 տարիքային խմբի։

• 50%-ից ավելին՝ կաննաբինոիդների,
• ~30%՝ ափիոնատիպ նյութերի օգտագործման հիմքով։

Գիտական նոր տվյալներ

2025 թ. հունիսի 17-ին, Heart բժշկական ամսագրում հրապարակված մետավերլուծական ուսումնասիրությունը ցույց է տվել՝

• Կանեփ օգտագործողների մոտ սուր կորոնար համախտանիշի ռիսկը 29%-ով բարձր է,
• Ինսուլտի ռիսկը՝ 20%-ով,
• Սրտանոթային հիվանդություններից մահվան հավանականությունը՝ 210%-ով։

Այս հետազոտությունը հերքում է կանեփի «անվնասության» միֆը, որը լայնորեն կիրառվել է դրա օրինականացման քարոզարշավներում։

Չնայած դեռևս կան տվյալների բացեր՝ կապված օգտագործման եղանակի, դեղաչափի և ինտենսիվության հետ, ուսումնասիրված փաստերը աներկբա են։

Կանեփի սպառնալիքները կարող են համեմատվել ծխախոտի հետ։ Ըստ հեղինակավոր փորձագետների՝ օրենսդրությունն ու կարգավորումները պետք է վերաբերվեն կանեփին այնպես, ինչպես ծխախոտին։ Դրանցից որևէ մեկի օգտագործումը չպետք է խրախուսվի։

Իրավապահ վիճակագրություն

2023 թ․ ՀՀ իրավապահ մարմինների կողմից արձանագրվել է թմրամիջոցների, հոգեմետ նյութերի և դրանց պրեկուրսորների հետ կապված 5070 հանցագործություն՝

• համեմատած 2022 թ․՝ 2266-ի, աճը՝ 123.7%։

Արգրավվել է՝

• Թմրամիջոցներ՝ 202 կգ 60 գ (2022 թ․՝ 119 կգ 832 գ),
• Հոգեմետ նյութեր՝ 376 գ,
• Պրեկուրսորներ՝ 125 գ։

Առողջապահական համակարգի դերը

Առողջապահական համակարգը կարող է առանցքային դեր ունենալ թմրանյութերի օգտագործման դեմ պայքարում։
Արդյունավետ կանխարգելումը պետք է հիմնված լինի ՄԱԿ-ի Կայուն զարգացման նպատակների թիրախ 3.5-ի վրա և ներառի հետևյալ երեք բաղադրիչները՝

Բարենպաստ միջավայրի ապահովում,

1. Սուր վիճակների (ներառյալ գերդոզավորման) արդյունավետ բուժում,
2. Կախվածության բուժման հասանելիություն, մատչելիություն և հանրային ընկալում։
3. Հետազոտությունների համաձայն՝ թմրամիջոց օգտագործողների շուրջ 50%-ը երբևէ ունեցել է գերդոզավորման դեպք։

Թվային տարածքի վտանգը

Ցավոք, ինչպես ամբողջ աշխարհում, այնպես էլ Հայաստանում, թմրամիջոցների ապօրինի շրջանառությունը հիմնականում կազմակերպվում է համացանցի միջոցով, ինչը դրանք ավելի հասանելի է դարձնում բոլորի համար։

Տարվա կարգախոսը

«Ապացույցներն ակնհայտ են. ներդրումներ կատարենք կանխարգելման մեջ, կոտրենք արատավոր շղթան, դադարեցնենք կազմակերպված հանցագործությունը»։

Այս ուղերձը կոչ է՝ համախմբման, կանխարգելման, առողջության պաշտպանման և կազմակերպված հանցագործության դեմ միասնական պայքարի։