Ըստ սահմանված կարգի` օդի աղտոտվածությունն ընդունված է դիտարկել մթնոլորտային և ներտնային օդի մաքրության տեսանկյունից:
Անդրադառնալով ներտնային օդի աղտոտվածությանը և դրա առողջապահական վտանգներին՝ հարկ է նշել, որ ներտնային օդի աղտոտվածության ազդեցությունը շարունակում է մնալ առաջատար գլոբալ ռիսկի գործոն, որը մեծապես խորացնում է հիվանդությունների բեռը:
The Lancet ամսագրում հրապարակված նոր ուսումնասիրությունը գնահատում է, որ 2021 թվականին 2.67 միլիարդ մարդ՝ աշխարհի բնակչության մեկ երրորդից մի փոքր ավելին, ենթարկվել է ներտնային օդի աղտոտվածության (HAP) բոլոր աղբյուրներից՝ 84.2 մկգ/մ3 միջին կոնցենտրացիայով:
Չնայած այս թվերը վկայում են 1990 թվականին HAP-ի ենթարկված մոլորակի բնակչության մասնաբաժնի նկատելի նվազման մասին, բացարձակ առումով այդ թիվը կրճատվել է ընդամենը 0.35 միլիարդով (10%)՝ համեմատած 1990 թվականին HAP-ի ենթարկված 3.02 միլիարդ մարդու հետ:
Աշխարհում մոտ 2.4 միլիարդ մարդ (աշխարհի բնակչության մոտ մեկ երրորդը) ուտելիք պատրաստում են բաց կրակի կամ անարդյունավետ վառարանների միջոցով, որոնք գործարկվում են կերոսինով, կենսազանգվածով (փայտ, կենդանիների գոմաղբ և մշակաբույսերի թափոններ) և ածուխով, ինչը վնասակար ներտնային օդի աղտոտում է առաջացնում:
2020 թվականին ներտնային օդի աղտոտվածությունը պատճառ է հանդիսացել մոտ 3.2 միլիոն մարդու մահվան, այդ թվում՝ մինչև 5 տարեկան երեխաների շուրջ 500.000 մահվան դեպքերի, որն ընդհանուր մանկական մահացության 11%-ն է կազմում:
Ներտնային օդի աղտոտվածությունը հանգեցնում է ոչ վարակիչ հիվանդությունների, այդ թվում՝ ինսուլտի, սրտի իշեմիկ հիվանդության, թոքերի քրոնիկ օբստրուկտիվ հիվանդության և թոքերի քաղցկեղի:
Ամեն տարի 3.2 միլիոն մարդ վաղաժամ մահանում է այն հիվանդություններից, որոնք պայմանավորված են ներտնային օդի աղտոտվածությամբ, որն առաջանում է խոհարարության համար օգտագործվող պինդ վառելիքի և կերոսինի թերի այրման հետևանքով: Ներտնային օդի աղտոտվածության մասնիկները և այլ աղտոտիչները գրգռում են շնչուղիները և թոքերը, խաթարում են իմունային համակարգի հակազդման աշխատանքը և նվազեցնում արյան՝ թթվածին տեղափոխելու կարողությունը:
Ներտնային օդի աղտոտվածության հետևանքով տարեկան 3.2 միլիոն մահերի 32%-ը սրտի իշեմիկ հիվանդությունից է. սրտի իշեմիկ հիվանդության հետևանքով մահերի 12%-ը, որը տարեկան կազմում է ավելի քան մեկ միլիոն վաղաժամ մահ, վերագրվում է կենցաղային օդի աղտոտվածությանը: Ներտնային օդի աղտոտվածությունը գրեթե կրկնապատկում է մանկական ստորին շնչուղիների վարակների վտանգը և պատասխանատու է 5 տարեկանից ցածր երեխաների թոքաբորբից մահերի 44%-ի համար: Ներտնային օդի աղտոտվածությունը մեծահասակների մոտ ստորին շնչուղիների սուր վարակների վտանգ է և նպաստում է թոքաբորբի հետևանքով մահերի 22%-ին:
Ցածր և միջին եկամուտ ունեցող երկրներում մեծահասակների մոտ թոքերի քրոնիկ օբստրուկտիվ հիվանդությունից մահերի 23%-ը պայմանավորված է ներտնային օդի աղտոտվածությամբ: Մահացության 6%-ը թոքերի քաղցկեղից է: Մեծահասակների մոտ թոքերի քաղցկեղից մահերի մոտավորապես 11%-ը վերագրվում է ներտնային օդի աղտոտվածության քաղցկեղածին նյութերի ազդեցությանը, որն առաջանում է կենցաղային էներգիայի կարիքների համար կերոսինի կամ պինդ վառելիքի, օրինակ՝ փայտի, փայտածուխի կամ ածուխի օգտագործման արդյունքում:
HAP-ի դեմ պայքարի գործողությունները կարող են պոտենցիալ բարելավել միլիոնավոր մարդկանց կյանքի որակը և առողջությունը:
Տնային տնտեսությունների օդի աղտոտվածությունը (HAP) պինդ վառելիքով կերակուր եփելու համար հայտնի աղբյուր է և ամբողջ աշխարհում ազդում է մոտ 3 միլիարդ մարդու առողջության վրա: 1-3 հոգանոց ընտանիքները, ովքեր հիմնականում օգտագործում են պինդ վառելիք (ածուխ կամ փայտածուխ, փայտ, բուսական մնացորդներ և գոմաղբ), ճաշ պատրաստելու համար, ենթարկվում են HAP-ի բարձր մակարդակի, որը պարունակվում է 2.5մկմ-ից պակաս տրամագծով պինդ մասնիկներ (PM2·5), ինչը հայտնի վտ անգ է մարդու առողջության համար: HAP-ի բարձր մակարդակը կարող է հանգեցնել սննդի արտադրության մեջ օգտագործվող վառելիքի սպառման:
ՄԱԿ-ի Կայուն զարգացման (SDG) 3.9 նպատակը ուղղված է նվազեցնելու աղտոտվածությունից հիվանդացությունն ու մահացությունը, իսկ SDG 7.1-ը նախատեսում է էկոլոգիապես մաքուր վառելիքի համընդհանուր հասանելիություն մինչև 2030 թվականը, բայց շատ երկրներ դեռ ռեսուրսներ չունեն այդ նպատակներին հասնելու համար:
Սննդամթերքի պատրաստման համար պինդ վառելիք օգտագործող բնակչության համամասնությունը 2021 թվականին մնացել է ամենաբարձրը ենթասահարական Աֆրիկայում (78.8%), Հարավային Ասիայում (53.2%) և Արևելյան Ասիայի և Օվկիանիայի տարածաշրջաններում (29.4%):
Վառելիքի հատուկ տեսակների մոդելավորումը ցույց է տվել, որ փայտը ամենատարածված պինդ վառելիքն է ամբողջ աշխարհում, որը կազմում է 2021 թվականին վառելափայտի ազդեցությանը ենթարկված մոլորակի ընդհանուր բնակչության 24%-ը: Ածուխն աշխարհում երկրորդ ամենատարածված վառելիքն է։ Ածուխի ազդեցությանը ենթարկված բնակչության համամասնությունը 2021 թվականին կազմել է 5.4%:
Ըստ ՀՀ վիճակագրական կոմիտեի վիճակագրության 2022թ.-ին Հայաստանում տնային տնտեսությունների մեծամասնության համար ջեռուցման հիմնական աղբյուր է հանդիսացել գազը` 63.6%, փայտը`29.9%, էլեկտրաէներգիան`18.9%: Ինչպես Երևան քաղաքում, այնպես էլ այլ քաղաքային բնակավայրերում գազը մնում է ջեռուցման հիմնական աղբյուր, իսկ գյուղական վայրերում ջեռուցման հիմնական աղբյուրը մնացել է փայտը: 2022թ.-ին կացարանների ջեռուցման համար օգտագործված սարքերի տեսակներից բնակչությունը առավել հաճախ օգտագործել է ինչպես լոկալ-անհատական կաթսա (37.8%), այնպես էլ գործարանային արտադրության վառարան (23.3%): Քաղաքային բնակավայրերում բնակչությունը նախընտրել է լոկալ-անհատական կաթսան (44.2%), այն դեպքում, երբ գյուղական բնակչությունը նախընտրել է ինքնաշեն վառարանը (53%):
Վերլուծելով ՀՀ-ում վերջին տարիներին արձանագրված շմոլ գազով թունավորումների դեպքերն ըստ պատճառների, կարելի է փաստել, որ դրանց գերակշիռ մասն արձանագրվել է գազի ջրատաքացուցչի, գազի կաթսայի անսարքության, վատ օդափոխության, գազի վառարանի անսարքության, ազդանշանային սարքի անջատված լինելու պատճառով, նաև բնակչի անփութության հետևանքով:
Ըստ ՀՀ ՆԳՆ փրկարար ծառայության տվյալների` վերջին 3 տարում շմոլ գազի թունավորումներից ՀՀ-ում 10 մարդ է մահացել: 2022թ.-ին հանրապետությունում գրանցվել է շմոլ գազի թունավորման 294 դեպք, որից տուժել է 633 անձ, մահացել են 7-ը: 2023թ.-ին գրանցվել է 286 դեպք, տուժել է 643 անձ, մահացել է 1 մարդ: 2024թ.-ի տվյալներով գրանցված 216 դեպքի պատճառով տուժել է 498 անձ, որից 2-ը մահվան ելք են ունեցել:
Համալսարանական «Մուրացան» հիվանդանոցային համալիրում շմոլ գազի թունավորումների պատճառով բուժօգնության դիմած և համապատասխան բուժում ստացած մինչև 18 տարեկան երեխաների դեպքերը վերջին 3 տարիներին եղել են հետևյալը. 2022թ.-ին բուժօգնություն է ստացել 104 երեխա, 2023թ.-ին դեպքերի թիվը եղել է 83, իսկ 2024թ.-ին 107 երեխայի է տրամադրվել համապատասխան բուժօգնություն:
Ներտնային օդի աղտոտվածության ցուցանիշի մակարդակը նվազեցնելու և առողջությունը պաշտպանելու համար կարևոր է ընդլայնել մաքուր վառելիքի և տեխնոլոգիաների օգտագործումը: Դրանք ներառում են արևային էներգիան, էլեկտրաէներգիան, բիոգազը, հեղուկացված նավթային գազը, բնական գազը, ալկոհոլային վառելիքը, ինչպես նաև կենսազանգվածով աշխատող վառարանները, որոնք համապատասխանում են ԱՀԿ արտանետումների մասին ուղեցույցների պահանջներին:
